28 giờ ở Cố đô Huế

[tunbo]

Rời khỏi lăng Minh Mạng, trở ra qua cây cầu Tuần (chắc thế, không nhớ chính xác), đi thẳng là đến lăng Khải Định, rẽ tay phải là đường đi đến lăng Gia Long, rẽ tay trái, đi dọc theo dòng sông Hương là đường quay lại thành phố Huế với các lăng rải rác gần trục đường ấy : Lăng Thiệu Trị, lăng Đồng Khánh, lăng Tự Đức.
Triều Nguyễn thực ra cũng chỉ được phồn thịnh, thực sự nắm chủ quyền trong giai đoạn đầu, dưới các triều vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, và đầu triều Tự Đức, các lăng tẩm của 4 vị vua này còn mang đậm nét nghệ thuật kiến trúc cung đình xưa, chứ chưa bị lai căng với các nét kiến trúc phương Tây như một số lăng của các vị vua triều Nguyễn về sau này. Vì thế, tôi muốn đi thăm lăng của 4 vị vua đầu triều Nguyễn trước. Nhưng lăng Gia Long thì xa xôi, lại rất rộng lớn bao la, đi chắc mất cả ngày, không đủ thời gian. Lăng Tự Đức thì đã nghe tiếng là đẹp và thơ mộng, vì ít ra xây lăng xong đến 15 năm sau vua Tự Đức mới băng - ông ta từng đến sống ở Khiêm Cung (sau khi vua mất mới gọi là Kiêm Lăng) khá nhiều thời gian. Tuy nhiên, trước đến nay ít nghe thấy nói về lăng vua Thiệu Trị - vị vua thứ 3 của triều Nguyễn - người có thời gian trị vì trên ngôi báu khá ngắn (7 năm), và cũng không có nhiều việc làm nổi bật trong thời gian ngự trên ngai vàng. Điều đó khiến tôi quyết định đến lăng Thiệu Trị - Xương Lăng.

Vua Thiệu Trị (1841 - 1847) là con trưởng của vua Minh Mạng, húy là Nguyễn Phúc Miên Tông (bắt đầu từ thế hệ vua Thiệu Trị, việc đặt tên trong hoàng tộc bắt đầu phải tuân theo thứ tự trong bài Đế hệ thi và các bài Phiên hệ thi do vua Minh Mạng đặt ra). Vua Thiệu Trị do bà Tá Thiên Nhân Hoàng hậu - tên thật là Hồ Thị Hoa - sinh ra. Vua được 3 ngày tuổi thì bà Hoa mất, khi mới 16 tuổi.

Sự nghiệp làm vua của Thiệu Trị ngắn, ông mất vì bệnh năm 1847 khi mới 41 tuổi và ở ngôi được gần 7 năm (từ 2/1841 đến 11/1847), trong thời gian đó, sử sách không ghi lại nhiều những sự kiện, công việc nổi bật nào, nhưng đều ghi nhận rằng vua Thiệu Trị là người có tính nhân hậu, khoan hòa, chăm chỉ và cũng là một vị vua hay chữ, hay thơ. Tính ông không được sôi nổi xốc vác như vua cha là Minh Mạng, tất cả cá đường lối, thể chế do vua Minh Mạng đặt ra, vua Thiệu Trị cứ cho tiếp tục, mà hầu như không có cải cách gì (có một số ý kiến cho rằng nhà vua không nhiều ý tưởng cải cách, nhưng thực ra, với rất nhiều những cải cách do vua cha Minh Mạng đề ra, việc thực thi cũng đã tốn nhiều tâm sức rồi).

Trước khi mất, vua Gia Long có dặn lại Thái tử Đảm - vua Minh Mạng sau này - rằng không được tiến hành việc binh bên ngoài lãnh thổ đất nước, nhưng vua Minh mạng vốn là người rất xốc vác, năng nổ, trong thời kỳ làm vua, đã lờ đi lời di huấn của vua Gia Long, mang quân sang đánh Chân Lạp (Miên) - tất nhiên sau khi nước này cho quân sang đánh phá vùng biên giới nước ta - và chiếm nguyên nước này, đổi thành một trấn của Việt Nam. Đến khi lên ngôi, vua Thiệu Trị sau đó đã ra lệnh rút quân về nước, trả lại nước cho người Khomer.

Thời gian tại vị ngắn, vua Thiệu Trị tuy đã nghiên cứu kiến trúc lăng Gia Long và lăng Minh Mạng, cũng như vạch ra ý tưởng cho khu lăng của mình, nhưng nhà vua chưa nghĩ đến việc tìm cuộc đất để xây dựng lăng tẩm cho mình, thì đột nhiên lâm bệnh và băng hà. Sử chép lại rằng, trước khi mất, vua dặn với Hông Nhậm (vua Tự Đức sau này) : "Chỗ đất làm Sơn lăng nên chọn chỗ bãi cao chân núi cận tiện, để dân binh dễ làm công việc. Con đường ngầm đưa quan tài đến huyệt, bắt đầu từ Hiếu lăng, nên bắt chước mà làm. Còn điện vũ liệu lượng mà xây cất cho kiệm ước, không nên làm nhiều đền đài, lao phí đến tài lực của binh dân" - thật là lời nói của một vị vua biết thương dân.

[tunbo]

Vua Thiệu Trị băng hà ngày 4/11/1847, ngay sau đó, vua Tự Đức lên nối ngôi và sai người đi tìm xem thế đất để xây lăng cho vua cha, và họ đã tìm được một cuộc đất tốt tại chân một dãy núi thấp tại làng Cư Chán, huyện Hương Thủy, cách Kinh thành chừng 8km (gần hơn so với 2 lăng có trước đó là lăng Gia Long và lăng Minh Mạng). Sau, núi ấy được gọi là núi Thuận Đạo, lăng ấy được gọi là Xương Lăng.

Ngày 11/2/1848 công cuộc xây dựng lăng bắt đầu được tiến hành. Về đại thể, các công trình mang tính thờ phụng ở lăng, thì bắt chước theo cách ở lăng Gia Long, Huyền cung, Toại đạo thì làm giống cách thức của lăng Minh Mạng. Vua Thiệu Trị trước lúc mất có dặn phải làm lăng đơn giản, "kiệm ước" để "đỡ lao phí đến tài lực của binh dân", nhưng rồi Tự Đức cũng vẫn cho xây dựng lăng khá bề thế. Toại đạo - con đường hầm đưa quan tài vua vào huyệt mộ - được xây vào ngày 24/3/1848. Ngày 14/6/1848, vua Tự Đức đích thân lên lăng kiểm tra công việc hoàn thiện lăng, và 10 ngày sau thi hài vua Thiệu Trị được đưa vào an tán tại lăng (Trước đó, trong vòng gần tròn 8 tháng, quan tài nhà vua được quàn tại điện Long An trong cung Bảo Định). Tấm bia Thánh đức thần công hơn 2500 chữ do vua Tự Đức viết, mãi ngày 19/11/1848 mới được dựng lên. Như vậy, tổng thời gian thi công lăng Thiệu Trị vẻn vẹn có hơn 9 tháng.

Ngoài ra, trong khu vực xung quanh lăng Thiệu Trị còn có một số lăng mộ khác của các thành viên trong gia đình nhà vua, mà thân cận nhất là mẹ đẻ và vợ chính của nhà vua. Nằm hơi chếch phía trước là lăng Hiếu Đông của mẹ vua (bà Hồ Thị Hoa), và ngay bên trái lăng là lăng Xương Thọ của vợ vua (bà Từ Dũ). Lăng bà Từ Dũ nhìn thẳng sang mộ vua, còn lăng vua nhìn thẳng sang nơi mộ của mẹ vua.

Lăng Thiệu Trị khác với lăng vua cha (Minh Mạng) ở chỗ không xây vòng La Thành bao bọc, mà giống lăng Gia Long phần nào. Tuy nhiên lăng Gia Long có nhiều đồi núi trùng điệp bao quanh, còn lăng Thiệu Trị chỉ tự lưng vào núi Thuận Đạo, còn phía trước và xung quanh lăng là đồng ruộng bao la.


Không ảnh lăng Thiệu Trị - ảnh sưu tầm Internet

Cũng vì mang hơi hướng cấu trúc của cả 2 lăng của hai vua tiền nhiệm, và "tiếp thu có chọn lọc", bố cục của lăng Thiệu Trị đã khác với cả hai lăng trên (Gia Long và Minh Mạng) ở chỗ đã chia tách ra làm 2 trục chính, song song và cách nhau khoảng 100m : Trục lăng và Tục tẩm.

Về mặt phong thủy, lăng Thiệu Trị ở thế "Sơn chỉ thủy giao", mặt quay về phía Tây Bắc, một hướng rất ít được dùng trong các công trình lớn ở Huế hồi đó. Đồi Vọng Cảnh và núi Ngọc Trản chầu phía trước lăng theo vị thế "thanh long - bach hổ" (tuy nhiên không hiểu sao, đồi Vọng Cảnh bên phải lăng được gọi là "long", núi Ngọc Trản bên trái được gọi là "hổ", trong khi về phong thủy, nguyên tắc là "tả thanh long, hữu bạch hổ"). Núi Chằm phía trước khá xa được coi là "tiền án" của lăng, dòng sông Hương trước mặt là yếu tố "minh đường", núi Kim Ngọc phía sau là "hậu chẩm". Thiên nhiên và kiến trúc ở lăng liên quan với nhau một cách mật thiết. Lăng Thiệu Trị trầm mặc và thanh thoát nằm giữa núi đồi rộng lớn, đồng ruộng bao la. Đó là thời xưa, khi lăng còn chưa bị thời gian tàn phá, năm 1939, một nhà nghiên cứu người Pháp từng phát biểu : " Lăng Thiệu Trị có thể được xem là một trong những thành tựu độc đáo nhất của nền mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XIX" - Đăng trong sách Những người bạn cố đô Huế (BAVH).

Đấy là ngày xưa, còn hiện nay lăng vua Thiệu trị tan hoang đổ nát gần hết rồi.


Khu vực lăng vua, nhìn từ phía con đường nhựa đi ngang qua.

[tunbo]

Bố cục khu lăng Thiệu trị gồm hai trục song song với nhau, là Trục lăng và Trục tẩm.

Ở Trục lăng, từ ngoài vào, là các công trình :
Hồ Nhuận Trạch - Bình phong - Nghi Môn - Sân chầu (Bái đình) - Bi đình - Lầu Đức Hinh - Trụ biểu - Cầu Đông Hòa, cầu Chánh Trung, cầu Tây Định - Bửu thành.

Ở Trục tẩm gồm các công trình :
Bình phong - Hồ Điện - Sân chầu - Hồng Trạch Môn - Tả, Hữu Phối viện - Điện Biểu Đức - Tả, Hữu Tùng viện.


Từ hồ Nhuận Trạch nhìn vào khu lăng.


Bức Bình phong đơn giản ngay sau hồ Nhuận Trạch


Từ Nghi Môn nhìn vào Sân chầu và Bi đình


Nghi Môn là cổng vào bằng đồng đúc hình rồng vờn mây (Long vân đồng trụ)

[tunbo]

Các công trình ở khu lăng vua, hầu như đã tan hoang hết cả, chi còn hàng tượng voi ngựa ở sân chầu, hai cột Trụ biểu là còn tương đối nguyên vẹn. Tòa Bi đình thì như là sắp sập bất cứ lúc nào, lầu Đức Hinh (có vai trò giống như Minh Lâu ở lăng Minh Mạng) thì đã sập đổ tan nát tự bao giờ.


Từ Sân chầu nhìn về Bi đình - hai cây Trụ biểu vươn lên trời cao.


Hàng tượng Voi ngựa hai bên Sân chầu - giống các lăng khác, cũng gồm 1 voi, 1 ngựa và 5 tượng quan văn võ.


Từ Sân chầu, lên một hàng bậc cấp, có hai con Nghê đồng hai bên Bi đình.

[tunbo]

Bi đình nhìn từ phía trước, lan can rồng đá vẫn còn nguyên


Bi đình nhìn từ phía sau lai


Tòa đình còn hình dáng, nhưng bộ mái đã hư hỏng từ lâu, được lợp lại bằng tole, và tole cũng đã mục gần hết rồi


Bên ngoài tàn tạ thế, bên trong thì phải chống đỡ khắp nới thế này.

[tunbo]

Đây mới là bắt đầu những hình ảnh hoang tàn của khu lăng


Cây Trụ biểu bên trái Bi đình (hướng từ ngoài vào)


Trụ biểu bên phải, nhìn từ phía sau Bi đình


Lầu Đức Hinh xưa, đã sập đổ từ lâu

Lăng Minh Mạng đưa tất cả các công trình chính vào 1 trục dọc, còn lăng Thiệu Trị lại tách làm 2 trục, nên ở mỗi trục, số công trình kiến trúc cũng không quá nhiều, nhưng quả thực, lăng Thiệu Trị cũng đã chỉ được làm vừa đủ các công trình cần thiết mà thôi.

[tunbo]

Dấu tích cái nền của Lầu Đức Hinh xưa, và hai vườn hoa nhỏ phía trước


Lối đi lát đá còn nguyên, nhưng tòa lầu nay chỉ còn cái nền


Hai vườn hoa nhỏ phía sau đối xứng qua lối đi


Mặt nền Lầu Đức Hinh, các tảng đá có lỗ chôn cột thì vẫn còn.


Từ nền Lầu Đức Hinh nhìn về phía Bửu Thành.

Chính ở khu vực này - ở đoạn giữa Bi đình và Bửu Thành - sự hoang phế thật thê lương, hệt như những đống đổ nát ở Mỹ Sơn. Đỉnh điểm của cảnh hoang tàn ấy, với cá nhân tôi, là bức ảnh này :


Cây Trụ biểu rêu phong vẫn đứng sừng sững, xung quanh là những dấu tích đổ nát và hoang phế.

Một mình giữa cái nắng chang chang trưa tháng 6 Huế, trong một khung cảnh hoang tàn và sự im lặng đáng sợ - ở một nơi ngày xưa vốn là một trong những khu lăng được đánh giá là có giá trị mỹ thuật hàng đầu của thế kỷ XIX ở Huế - tự nhiên trong lòng thấy bùi ngùi khôn tả, bật ra mấy lời cảm khái :

Đương thời, ông là bậc đế vương
Trị nước thời bình, giỏi văn chương
Tuy rằng vương nghiệp không nổi bật
Nhưng vẫn giữ vững đạo cương thường
Nay lăng đổ nát trong hoang lạnh
Ngổn ngang phế tích, thật thê lương
Viếng lăng, trông cảnh, lòng cảm khái
Lặng gửi tiền nhân một nén hương.